Cốt truyện đáng sợ và ý nghĩa của bài hát Bắc Kim Thang tuổi thơ

Bắc kim thang, cà lang bí rợ là một câu hát cửa miệng của không biết bao nhiêu đứa trẻ tại Việt Nam, nhưng liệu thật ra có ai biết được ý nghĩa sâu xa của bài hát này, thậm chí có đến 90% người Việt đã từng hát sai câu hát của bài này.

Trước khi bắt đầu tìm hiểu về "Cốt truyện của Bắc kim thang, cà lang bí rợ" thì chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về một câu chuyện cổ tích từng được kể lại và được cho là nguồn gốc cho ra đời bài hát tuổi thơ này. Người từng kể lại câu chuyện này được biết là một cụ bà 80 tuổi đang tụ tập những đứa cháu của mình lại ngồi, vừa nhai trầu và vừa kể chuyện. Câu chuyện như sau:

Ngày xửa ngày xưa, ở một làng quê nọ, có hai người bạn làm nghề buôn bán cùng nhau. Một người đi soi đèn bắt ếch về đêm, còn anh kia thì chuyên đi bán dầu thắp đèn vào rạng sáng. Nhà họ dựng trên một cù lao nhỏ ven sông, tách biệt với làng xóm, muốn đi vào chợ làng phải đi ngang một cây cầu khỉ vắt vẻo. Do hoàn cảnh đơn chiếc, nên hai anh cũng thân thiết với nhau.

Có lần vì mẹ già của anh bán ếch bệnh mà không có tiền chạy chữa nên qua đời, anh bán dầu liền bỏ tiền ra giúp đỡ ma chay mà không hề tính toán, vì thế mà anh bắt ếch càng quý trọng tình bạn của anh bán dầu.

Một đêm nọ, trong lúc đi làm việc, anh bắt ếch nghe tiếng kêu thảm thiết phát ra từ một cái bẫy trên đồng. Tính tò mò, anh lại mở ra coi thì phát hiện ra hai con chim le le và bìm bịp nằm trong bẫy, do chúng giành ăn với nhau mới bất cẩn rơi vào bẫy của con người. Hai con chim ra sức năn nỉ anh bắt ếch mở bẫy tha cho mình, rồi hứa sẽ đền ơn báo đáp. Vốn là người có tính nhân từ, anh bắt ếch cũng xuôi lòng rồi giải thoát cho chúng.

Vài ngày sau, hai con chim cùng bay đến nhà anh bắt ếch để cảnh báo cho anh biết tai ương sắp đến. Chúng nghe được hai con ma da ở sông bàn với nhau rằng sẽ kéo chân anh bán dầu và anh bắt ếch, cho hai anh chết, thế mạng cho chúng để chúng được đầu thai. Vì hai con ma này chết đã lâu, nếu trong 7 ngày không bắt được người thay thế sẽ bị hồn phách tứ tán, không được đầu thai nữa. Thêm vào đó, ma da cũng chỉ có thể bắt hai anh khi trời vừa rạng sáng, lúc anh bán dầu ra chợ và lúc anh bắt ếch về nhà, bởi vì khi mặt trời lên thì chúng không còn ma phép.

Ban đầu anh bắt ếch đem cớ sự nói anh cho bán dầu nghe, khuyên anh nên ở nhà, nghỉ bán một tuần lễ, nhưng anh bán dầu lại không tin, cho rằng đấy là mê tín vớ vẩn, trên đời không có ma, quỷ.

Theo lời le le và bìm bịp, anh bắt ếch viện cớ đến ngày cúng mẹ, gọi anh bán dầu qua nhà tiệc tùng ăn nhậu, chuốc cho anh say mèm đến mức sáng hôm sau không ra chợ bán được.  Ngày kia lại lấy cớ sang nhà cảm ơn anh bán dầu đã giúp đỡ, lại bày tiệc ăn uống no say, trì hoãn việc đi ngang cây cầu kia.

Hôm ấy là ngày cuối cùng của thời hạn 7 ngày ma da bắt hồn, do say xỉn nhiều ngày liền nên anh bắt ếch ngủ quên. Anh bán dầu sực tỉnh vào sáng sớm, nhận ra mình đã bỏ buôn bán mấy ngày liền bèn nhanh chóng quẩy hàng ra chợ.

Do bước vội vàng qua cầu khỉ cheo leo, lại bị bọn ma da biến phép cho cầu trơn trượt nên sẩy chân rơi xuống nước mà chết. Anh bắt ếch vì tiếc thương bạn nhưng do còn sợ bọn ma da nên phải đợi hết một ngày sau mới dám vớt xác bạn lên mà làm ma chay. Thấy ân nhân của mình đau lòng, le le và bìm bịp cũng bay đến, cất tiếng kêu thảm thiết như tiếng kèn trống đám ma để tiễn biệt một người chết oan.”

Sau khi đọc xong câu chuyện này thì có lẽ mọi người đã hiểu được câu hát trong bài đồng dao 

“Bắc kim thang” có 4 câu cuối là:

Chú bán dầu, qua cầu mà té.

Chú bán ếch, ở lại làm chi.

Con le le đánh trống thổi kèn,

Con bìm bịp thổi tò tí te tò te.

Câu chuyện của bài hát này đã phần nào diễn tả được câu chuyện về tình bạn cao cả và quan niệm cứu vật vật trả ơn của người xưa. Nhưng vấn đề còn lại thì lại nằm ở hai câu:

Bắc kim thang, cà lang bí rợ

Cột qua kèo, là kèo qua cột

Câu hát "cột qua kèo, kèo qua cột" nhằm chỉ ra được mỗi quan hệ gắn bó thân thiết của hai vật thể. Cả hai câu “bắc kim thang, cà lang bí rợ, cột qua kèo, là kèo qua cột” được đưa vào nhằm miêu tả lại mối quan hệ keo son gắn bó với nhau giữa anh bán dầu và anh bán ếch. Bài đồng dao này được viết lại từ chính câu chuyện cổ tích kia và nhiều người dần đồng ý với cách lý giải này.

Tuy nhiên trong một khoảng thời gian dài thì người lớn dần "lười" giải thích cho trẻ con hiểu về bài hát đồng dao đó, cho nên hiện tại thì "Bắc kim thang" vẫn luôn nằm trong top những bài hát được lưu truyền rộng rãi nhưng lại gây khó hiểu cho người hát lẫn người nghe. Ngoài ra thì cũng có khá nhiều ý kiến phản đối về cách giải thích của bài đồng dao này.

Cũng chính vì thế mà Nhà nghiên cứu Văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ đã nhanh chóng đưa ra những lời giải thích xung quanh bài hát Bắc kim thang.

Giảng viên môn Văn Học của khoa Văn thuộc trường ĐHKHXHNV – ĐHQG Hà Nội đã lên tiếng giải thích về tác phẩm dân gian độc đáo này.

Chân dung nhà nghiên cứu Văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ (nguồn ảnh: Internet)

Bài phỏng vấn được thực hiện bởi báo Đời sống và Pháp luật

“Bắc kim thang, bờ lang bí rợ” là một bài đồng dao miền Tây Nam Bộ được rất nhiều người yêu thích nhưng lại ít ai biết xuất xứ của nó. Ông có thể chia sẻ với độc giả về nguồn gốc của tác phẩm này?

-Những tác phẩm dân gian thường có các dị bản khác nhau, và “Bắc kim thang, bờ lang bí rợ” cũng có nhiều dị bản.

Có hai điều để nói về bài đồng dao này, thứ nhất, đây là vùng đất lục tỉnh, vào làng tây từ sớm cho nên chất liệu âm nhạc cũng như phong cách âm nhạc của bài này mang giai điệu của Pháp rất rõ ràng. Bởi vì trong các kiểu dân ca của ta không có dịp, nhạn cấu trúc một tác phẩm tương tự như vậy. Cho nên rất có thể một nhạc phẩm nhà trường hoặc một nhạc phẩm quen thuộc của pháp thế kỷ thứ 9, đã được du nhập vào vùng ấy.

Thứ hai, đây cũng là vùng đất tập hợp rất nhiều dân, đặc biệt là dân Quảng Đông, Quảng Châu sang đó vào thế kỷ thứ 17, 18 cho nên tiếng nói vùng ấy pha rất nhiều yếu tố của thổ ngữ, và có thể nó đã được dùng để đưa vào các bài hát dân gian. Kết hợp hai điều đấy đã tạo thành một tác phẩm hoàn toàn xa lạ với Bắc Bộ và mang âm hưởng của cận đại.

-Có rất nhiều ý kiến tranh cãi xung quanh ý nghĩa của bài đồng dao này, trong đó nhiều ý kiến nghiêng về ý, tác phẩm đề cao tình bạn, và quan niệm cứu vật vật trả ơn. Ý kiến của ông thế nào?

-Theo tôi thì không có câu chuyện nào cả về bài đồng dao “Bắc kim thang”. Ý nghĩa của bài đồng dao này, cũng như nhiều bài đồng dao cho trẻ em khác là để cười vui, mua vui cho trẻ con, gây cười cho thoải mái…

Tôi chắc chắn rằng, đã có một nhạc phẩm của Pháp vào thời đó y hệt như vậy mà trước đây tôi đã từng nghe. Nhiều bài đồng dao toàn là nhạc tây hồi đó nên không phải cái gì dân gian cũng là cổ xưa. Dân gian luôn sản sinh ra cái mới, ra những dị bản, đến như quan họ còn sử dụng nhạc hiện đại của Trung Quốc chuyển sang vào năm 1935. Như từ “Đảo dương châu” biến thành bài “Trăng thanh gió mát”, đó là bài nhạc mới toanh hoàn toàn của Trung Quốc vào năm 1935, giờ chúng ta gọi là quan họ cổ. Từ đó có thể suy ra rằng, điều này hoàn toàn có thể xảy ra ở trong văn học dân gian.

-Trong các ghi chép về văn học dân gian Việt Nam có ghi về bài đồng dao cổ này không, thưa ông?

-Người ta có ghi chép sau này, còn ở đầu thế kỷ 20 thì không thấy. Trong quá trình ghi chép, chúng tôi có phân ra là: Ghi chép trước cách mạng tháng 8, ghi chép đầu thế kỷ 20 và ghi chép vào sau 1975. Từ những ghi chép vào những năm 20 của thế kỷ 20 trở về trước chưa thấy bài này.

-Hiện giờ giới trẻ không mấy quan tâm đến thể loại đồng dao, ông nghĩ nó liệu có bị lãng quên?

-Thực ra nhiều thể loại của nhạc trẻ bây giờ có xuất xứ từ các yếu tố dân gian cổ xưa, như nhạc rap chính là cách đọc vè ngày xưa kết hợp với âm nhạc. Tôi cho rằng những thể loại âm nhạc dân gian, âm nhạc dân tộc sẽ không bao giờ bị quên lãng.

Theo Kênh Sao